Phát hiện di vật Chămpa tại Chư Păh
Ngày đăng: 28/01/2021, 15:47
Theo nguồn tin báo của cán bộ Văn hóa xã, chúng tôi về thăm gia đình ông bà Bùi Văn Trị, Võ Thị Vạn ở thôn 3, xã Nghĩa Hòa, huyện Chư Păh, tìm hiểu về một hiện vật Chăm mới tình cờ được tìm thấy. Theo ông Trị, cách đây ít lâu, để tái canh rẫy cà phê, gia đình ông đã thuê máy múc đất, có chỗ đào sâu đến hàng mét. Sau đó, một hôm, vợ chồng ông đi làm, thấy hiện vật này khác lạ, lại khá đẹp mắt nên đã mang về nhà, rửa sạch. Hay tin, hàng xóm láng giềng đến xem khá đông, thậm chí đã có người từ xa đến hỏi mua “hòn đá mài dao” ấy.
Theo quan sát của chúng tôi, vật được làm từ đá (sa thạch) gồm hai bộ phận có liên quan với nhau. Bộ phận thứ nhất có hình dáng giống với một chiếc đe. Bộ phận thứ hai là một hình trụ tròn, đặc, bóng láng, tựa một cái chày. Phần mặt “đe” được mài nhẵn, phẳng lì. Trong khi đó, chân chiếc đe như choãi ra một cách chắc chắn khi đặt xuống đất. Tuy không có chữ hoặc hoa văn, nhưng có thể thấy hiện vật được tạo tác một cách khéo léo, hướng đến những ứng dụng mang tính thực tế.
Tổng trọng lượng của hiện vật là 14,3kg. Theo đó, bộ phận “đe” nặng 11,3kg và “chày” nặng 3kg.
Kích thước mặt “đe” ở chỗ dài nhất đo được 36cm, chỗ rộng nhất: 17,5cm và nơi hẹp nhất là 13,5cm. Khoảng cách từ mặt dưới của chân đế đến mặt trên cùng của “đe” vừa tròn 14cm. Bộ phận “chày” có độ dài 26cm, đường kính 8,5cm.
Đây là hiện vật gì?
Tại Gia Lai, dường như đây là bộ bàn nghiền đầu tiên được tìm thấy (Bảo tàng tỉnh Gia Lai hiện không có hiện vật này). Trong khi đó, ở một số địa phương khác như Bình Định, Quảng Ngãi, Lâm Đồng,…từ lâu đã biết đến loại “đe” và “chày” đá vừa nêu. Theo đó, Bảo tàng các tỉnh trên đều thống nhất gọi đây bộ chày nghiền/bàn nghiền,… của người Chăm.Về niên đại hiện vật, có nơi cho rằng nó xuất hiện khá sớm, từ khoảng thế kỷ 7 nhưng cũng có địa phương xác định biên độ dao rộng hơn, vào thế kỷ 11-13.
Trao đổi với chúng tôi, nhà nghiên cứu Trần Kỳ Phương từ Đà Nẵng và TS. Nguyễn Tiến Đông (Viện Khảo cổ học) từ Hà Nội đều cho rằng đây là bộ bàn nghiền. Xưa kia, người Chăm dùng nó để nghiền các loại hạt, không chỉ cho nhu cầu ăn uống, làm gia vị, mà nhiều khi còn để tạo màu, phục vụ lễ hội. Người Chăm gọi bộ hiện vật trên là pesani/pêsani.
Trong khi đó, TS. Đinh Bá Hòa (Bình Định) lại cho rằng, mặc dù loại hiện vật này gắn với đời sống thường ngày của người Chăm xưa nhưng nó có thể còn liên quan đến yếu tố tín ngưỡng. Thông tin bàn nghiền có mối liên hệ với Linga (“chày”: dương), Yoni (“đe”: âm) của TS. Đinh Bá Hòa không được nhà nghiên cứu Trần Kỳ Phương chia sẻ. Ông cho rằng, không nên nhìn văn hóa Champa đâu cũng làLinga vàYoni. Ông Trần Kỳ Phương dẫn chứng thêm rằng, đồ vật này hiện đang được nhiều người Ấn Độ sử dụng ngay trên đất nước họ.
Nhân dịp này, chúng tôi đã dành ra một khoảng thời gian đáng kể để tìm hiểu về loại “đe” và “chày” vừa nêu. Hóa ra, đúng như nhiều nhà khoa học đã thừa nhận: Nghiên cứu về hiện vật kể trênvẫn còn quá nhiều khoảng trống, trừ việc thống nhất xác định đây là di vật (bàn nghiền) của người Chăm, dùng để nghiền hạt…
Cho đến nay, nhiều tỉnh Tây Nguyên, trong đó có Gia Lai, đã tìm thấy đền tháp, tượng, bia ký,… Chămpa. Việc phát hiện thêm một bộ hiện vật đá còn nguyên vẹn của người Chăm tại Chư Păh, cho phép các nhà nghiên cứu cócơ hội tìm hiểu sâu và rộng hơn về một nền văn hóa từng hiện diện ở Tây Nguyên nhiều thế kỷ trước.
Nguyễn Quang Tuệ
.jpg)
.jpg)
