TƯỢNG GỖ BAHNAR, JRAI: TRUYỀN THỐNG VÀ BIẾN ĐỔI

Hồ Xuân Toản

Tượng gỗ - một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo của cộng đồng các dân tộc vùng Trường Sơn - Tây Nguyên nói chung, người Bahnar, Jrai nói riêng, nó biểu đạt ý niệm sâu sắc về nhân sinh quan dưới nhiều cấp độ khác nhau ở xã hội truyền thống cũng như trong giai đoạn hiện nay. Sự đan xen hài hòa giữa hiện thực và hư ảo, sự mộc mạc và tinh tế, kết hợp giữa quá khứ và hiện tại, không gian và thời gian… tất cả được phản ánh qua những “rừng tượng” điêu khắc phong phú và đa dạng về hình thức cũng như phong cách thể hiện và nội dung phản ánh trong hiện thực cuộc sống.

Sự biến đổi hay là sự tiếp biến từ truyền thống đến hiện đại là những giá trị cốt lõi để tượng gỗ tồn tại và phát triển bền vững theo thời gian. Trên cơ sở ý niệm chung, ứng với mỗi thời kỳ tượng gỗ mang một sắc thái, phong cách và biểu trưng cho mỗi giai đoạn khác nhau nhằm biểu đạt tâm tư, tình cảm và nhận thức của con người với con người, cộng đồng và thế giới siêu nhiên.

Ở xã hội hiện đại, sự biến đổi là tất yếu và được thể hiện dưới nhiều phương diện khác nhau. Trước hết, về không gian, thời gian và những nghi thức liên quan trong việc tạo ra tượng gỗ. Đa phần tượng gỗ (chủ yếu là tượng nhà mồ, hay gọi là tượng mồ) được tạo ra trong những không gian thiêng và gắn liền với những hoạt động tâm linh, đó là lễ bỏ mả - một lễ hội đỉnh điểm trong hệ thống lễ hội của người Bahnar, Jrai. Tượng gỗ và các chi tiết điêu khắc trong ngôi nhà mồ được làm ra để phục vụ cho lễ bỏ mả. Với quan niệm, chết là một sự chia lìa với người sống nhưng không phải là hết nên tượng mồ người Bahnar, Jrai biểu hiện một cách sinh động, tái hiện lại toàn bộ sự sống để cùng với người chết về với thế giới mới, để người chết cảm nhận được cuộc sống ở thế giới mới. Trước đây, “mùa ning nơng” hay “mùa ăn năm uống tháng” là mùa nhàn rỗi, hoạt động lễ hội thường diễn ra rất dài với rất nhiều lễ hội, trong đó lễ bỏ mả diễn ra cả tuần, có khi kéo dài cả tháng, hoạt động đục đẽo tượng gỗ cũng gắn liền với các nghi thức nghiêm ngặt. Trong khi đó, ngày nay, khi cuộc sống đã có những biến đổi, những thập niên gần đây với sự chuyển biến mạnh mẽ trong hoạt động nông nghiệp, chuyển đổi cơ cấu kinh tế phát triển, thời gian tham gia lễ hội cũng giảm đi bởi mùa lễ hội cũng trùng với khoảng thời gian cho việc chăm bón, tưới tiêu… Vì vậy, thời gian và không gian tạo ra tượng gỗ có sự biến đổi rõ rệt. Nếu như trước đây việc làm tượng có thể diễn ra trong thời gian dài ở trong không gian gắn liền với những nghi thức tâm linh nghiêm ngặt, thì nay việc làm tượng gỗ có thể diễn ra ở nhiều nơi, thời gian ngắn hơn, không gian tạo tác cũng tùy thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh của từng gia đình và ít gắn liền với các nghi thức truyền thống hơn.

Không gian tạo tác tượng gỗ biến đổi kéo theo sự biến đổi không gian sinh tồn. Trong truyền thống, điêu khắc gỗ nói chung, tượng gỗ nói riêng phần lớn tập trung tại khu vực mộ địa, một số ít được trang trí trong nhà rông, nhà sàn chỉ mang tính chất trang trí điểm xuyết, thì ngày nay, với các mục đích, chức năng khác nhau, tượng gỗ hiện diện trong nhiều không gian như: nhà mồ, nhà rông, bảo tàng, các nhà sưu tập, nhà hàng, quán cà phê, công viên… Không tồn tại trong chính không gian sinh tồn của chính nó, nhưng sự có mặt của tượng gỗ trong những “môi trường mới” là những biểu hiện sự tiếp biến về vai trò, chức năng của tượng gỗ trong xã hội hiện đại.

Chúng ta biết rằng, không gian sinh tồn của tượng gỗ gắn liền với rừng, yếu tố rừng giữ vai trò rất quan trọng trong việc làm ra tượng gỗ. Rừng vừa là không gian thiêng gắn liền với các nghi lễ của cộng đồng, vừa là nơi tồn tại lớn nhất, là nơi tạo tác, đồng thời vừa là nơi cung cấp nguồn nguyên liệu chính để làm ra tượng gỗ. Sự biến đổi của rừng trong những năm gần đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự biến đổi tượng gỗ, trong đó nguồn nguyên liệu là yếu tố ảnh hưởng trực tiếp. Nếu như trước đây, nguyên vật liệu để tạo ra tượng gỗ vô cùng phong phú với nhiều loại gỗ tốt nhưng dễ đục đẽo và ít bị nứt nẻ, thì ngày nay tượng chủ yếu được đẽo bằng các loại gỗ tốt dường như không còn, đa phần được làm từ các loại gỗ nhóm V, VI như: bạch đàn, dầu rái, sồi…vì thế chất lượng cũng như độ bền của tượng nhanh chóng bị mục rửa theo năm tháng dưới tác động của thiên nhiên.

Sự biến động xã hội qua các thời kỳ diễn ra ngày càng mạnh mẽ, lực lượng nghệ nhân ngày càng khan hiếm, giảm dần về số lượng cũng như “tay nghề”, môi trường tạo ra tượng gỗ ngày càng ít mang tính bản sắc. Nếu như trong xã hội truyền thống nhiều phong tục tập quán, tín ngưỡng được duy trì, việc làm tượng gỗ vừa thể hiện tính tâm linh, sự phong phú trong đời sống tinh thần, vừa thể hiện được tài nghệ của nghệ nhân, thì trong giai đoạn hiện nay khi xã hội phát triển mạnh, với sự giao thoa của nhiều luồng văn hóa mới cũng như những chính sách di dân của nhà nước lên vùng đất Tây Nguyên dẫn đến nhiều giá trị văn hóa truyền thống bị phá vỡ, một số phong tục tập quán dần bị mai một, nghi lễ truyền thống ít người quan tâm mà thay vào đó là những lễ hội mang tính chất tôn giáo hoặc những sinh hoạt văn hóa có sự can thiệp, pha trộn của cư dân mới đến. Khi môi trường sinh hoạt văn hóa truyền thống giảm thì không gian sinh tồn của tượng gỗ cũng biến đổi theo tỷ lệ thuận, môi trường làm ra tác phẩm ít tồn tại, nghệ nhân không có điều kiện để thực hành, dẫn đến tình trạng ngày càng mất niềm tin yêu đối với nghề. Trong khi đó, lớp trẻ trong xã hội hiện đại ít quan tâm đến văn hóa truyền thống.

Biến đổi rõ nhận thấy nhất là trong xã hội hiện đại mặc dù các hình tượng, chủ đề xưa vẫn được các nghệ nhân đưa vào khi làm ra tượng gỗ, nhưng những chủ đề mới hiện hữu trong cuộc sống thực tại như: cầu thủ đá bóng, xe gắn máy, xe ô tô, máy bay… cũng được đưa vào trong tác phẩm, đôi lúc nghệ nhân còn sử dụng màu để tô vẽ, tạo nên sự khác biệt trong từng tượng gỗ. Tượng làm ra để “làm đẹp”, “làm vui” dần dần lấn át cái “truyền thống” vốn dĩ định hình từ lâu đời và gắn liền với bản sắc của cộng đồng. Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng, chức năng chính của tượng gỗ làm ra để phục vụ cho người chết, chứ không phải cho người sống thưởng thức, do đó tượng gỗ được làm mội cách gợi tả, có đôi lúc phóng đại đến siêu thực chứ không cặn kẻ như hiện thực cuộc sống. Vì vậy, dù trong xã hội hiện đại có những biến đổi rõ nét, song trên tượng gỗ, truyền thống xưa vẫn tiếp tục được thể hiện và mang những đặc trưng riêng.

Trong xã hội hiện đại, sự biến đổi là tất yếu. Khi đó, vai trò văn hóa truyền thống lại càng được thể hiện rõ hơn, là cầu nối giữa quá khứ hiện tại và tương lai, giữa truyền thống và hiện đại, gắn kết cộng đồng dân tộc, là xuất phát điểm của quá trình phát triển. Do đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa truyền thống là nhiệm vụ cấp thiết không chỉ của riêng ai, mà là nhiệm vụ đòi hỏi sự tham gia của toàn dân, toàn xã hội, đặc biệt là cần có sự tham gia của chính chủ thể văn hóa. Khi đó việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa nói chung, tượng gỗ của người Bahnar, Jrai nói riêng mới bền chặt.

Nhà mồ làng Kép, xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai

(Ảnh: Xuân Toản)