Văn hóa dân gian truyền thống các tộc người thiểu số Tây Nguyên, năm 2005 đã được tổ chức Quốc tế Unesco tôn vinh là Kiệt tác Di sản & văn hóa phi vật thể truyền khẩu của nhân loại. Năm 2008, Unesco một lần nữa lại công nhận Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho thế giới. Không gian văn hóa có nguồn gốc từ nền văn minh nương rẫy ấy, bao gồm không chỉ rừng núi, bến nước, kiến trúc nhà sàn, nghệ thuật tạo hình, nghề thủ công, lẫn môi trường diễn xướng cồng chiêng. Trong đó có nghệ thuật tạc tượng nhà mồ.


Tượng nhà mồ trong đời sống của người Tây Nguyên

Tượng nhà mồ là thể hiện tâm tư tình cảm của người sống giành cho người chết thông qua đó người làm tượng được tự do mô tả đời sống hiện thực mà họ và người chết đã trải qua…vì vậy tượng nhà mồ được làm và thể hiện khá phóng khoáng tùy theo tâm tư tình cảm, suy nghĩ và đôi bàn tay khéo léo của nghệ nhân…có thể khắc họa những hình ảnh đời thực như chú bộ đội, cầu thủ đá bóng, và đặc biệt hơn cả là những tượng người được thể hiện trong tư thế phô bày bộ phận sinh dục nam nữ hoặc đang giao hoan.v.v.v..giải thích hiện tượng này vẫn còn là một ẩn số dù đã có nhiều nhà nghiên cứu cũng đã đề cập đến nó…

Tại sao lại nêu vấn đề này?

Bởi vì muốn phát huy được những giá trị văn hóa truyền thống trong đó có tượng nhà mồ và trước hết phải thấu hiểu về nó một cách cơ bản, nhất là vấn đề tâm linh, cũng như nghiên cứu nó trong tính nguyên hợp.
-Theo ông Nay Toang ở Iasiem Krong Pa Nguyên đội viên chiếu bóng của ngành Văn hóa tỉnh Gia Lai; Bác sĩ Rơ Mă Phiên công tác tại Trung tâm phòng chống bệnh Xã Hội tỉnh Gia Lai; Bà H’Liu biên tập Báo Gia lai; Ông Siu Tuor nguyên Phó phòng dân tộc truyền hình truyền hình tỉnh Gia Lai:không đặt tượng tại nhà rông và nhà ở nếu có chủ yếu là khắc tượng nổi, hoa văn trang trí vui tươi trực tiếp trên cột chứ không có làm tượng người để trang trí v.v.v

Vai trò quản lý văn hóa và nâng cao tính bảo tồn, phát huy giái trị tượng mồ trên địa bàn tỉnh:

Trong thời gian qua ngoài chuyện tượng mồ ngày càng mai một bởi không gian làng hiện nay đã thưa dần nghi lễ bỏ mộ và các bước chuẩn bị chu đáo như ngày xưa… họ cũng bớt các thủ tục hơn, người chết làm 2,3 ngày rồi đi chôn xây mộ thế là xong… nhưng qua tìm hiểu và khảo sát…một số nơi ở tỉnh nhà  không hiểu căn cứ hay là sáng kiến của tập thể, cá nhân nào đề xuất đã hồn nhiên thiết kế bố cục những tượng mồ quanh nhà rông sừng sững như đúng rồi… ví dụ như làng Văn hóa du lịch Plei Ốp, tp Pleiku cũng tạo hình bằng sắt thép, xi măng, sơn giả gỗ… và rồi tiến tới nguyên một vườn tượng ngay sát bên nhà rông (có thể nói đây là một hiện tượng lạ) bài viết không bàn đến chất liệu làm tượng chỉ bàn đến quan niệm và  vị trí của tượng không phải ở nhà rông. Có nhưng du khách đến thăm quan tại làng Ốp thốt lên một câu “ủa tóm lại khu này là nhà Rông hay nhà Mồ” làm mọi người xung quanh không biết trả lời thế nào???; hoặc trong buổi lễ hội Chư Đăng Ya Ban tổ chức cũng thiết kế tượng nhà mồ được xếp quanh nhà rông (nhìn tưởng chừng như văn hóa truyền thống lắm) nhưng thật sự những người bản địa hiểu luật tục và có kiến thức họ cảm thấy rất buồn …


- Về màu sắc trang trí cho tượng nên sử dụng bằng gam màu truyền thống, vẫn đảm bảo sự sống động cho tượng gỗ song lại không mất đi sự mãn nhãn của người thưởng thức khi nhìn ngắm tượng gỗ trưng bày. Màu không có trong truyền thống như màu xanh lá chuối, màu vàng cam, màu đỏ chót (tươi) quan niệm màu đỏ tươi là điềm xấu (khác với đỏ sẫm là điềm tốt).Những tượng trong đề tài “tượng gỗ Tây Nguyên” tại Đồng xanh theo tôi nên sơn lại màu sắc của 3-4 tượng của nhóm Jrai Tbuăn – Chư Prông do nghệ nhân Siu Onh, Phuih Hyor, Rơ Lan Mit sơn màu xanh, cam, vàng đề nghị sửa lại màu truyền thống đen, đỏ, trắng…(tránh trường hợp các tổ chức, cá nhân tìm hiểu văn hóa truyền thống Tây Nguyên ngoại khóa cho các em học sinh, sinh viên, nghiên cứu… khi có câu hỏi màu chủ đạo trang phục của người Jrai, Bahnar là màu gì? Sẽ có câu trả lời là: Màu xanh màu vàng, màu đỏ tươi…..điều đó đã được minh chứng bởi đề tài cấp tỉnh được trưng bày ở Đồng xanh ….Và lúc ấy chúng ta lại giải thích thì sẽ rất khó khăn …)


Bằng lòng với dòng chảy của thời gian, như chúng ta đã biết “vật chất không mất đi,  chỉ có thể chuyển từ dạng này sang dạng khác”...)cùng với sự phát triển chóng mặt trên mọi lĩnh vực KT-XH  từ Trung ương, địa phương, đến từng con phố, ngõ làng cho tới tận buôn, plei... không những làm biến đổi không gian mà cả tư duy quan niệm của người thiểu số. Song, làm sao để nhiều năm sau ... khi con cháu chúng ta lớn lên, văn hóa truyền thống của các tộc người thiểu số Tây Nguyên, kiệt tác Di sản & văn hóa vật thể của nhân loại vẫn còn đó, cũng như đừng mất đi những nét văn hóa truyền thống ở khu nhà mồ (cho dẫu hoang lạnh do sự tàn phá của thiên nhiên), vẫn là điểm nhấn trong văn hóa truyền thống các tộc người thiểu số tại chỗ ở tỉnh Gia lai nói riêng, Tây Nguyên nói chung. Bởi trong sự phát triển giao thoa văn hóa như hiện nay thì tình trạng mất trắng khu nhà mồ theo kiểu truyền thống của người Bahnar, Jrai nói riêng và các dân tộc Tây nguyên nói chung, và không gian nhà mồ không còn nguyên vẹn vẻ hoang sơ nữa điều đó đã thấy nhãn tiền...Tượng nhà mồ cũng như mô phỏng không gian nhà mồ sẽ chỉ còn thấy với cái gọi là: khu du lịch sinh thái, như bài viết trao đổi tác giả Linh Nga Niêk Dam  đã nêu: “vườn tượng đã được dựng lên ở Khu du lịch sinh thái Bản Đôn của Thanh Hà, Đăk Ruco ở Đăk lăk, Măng Đen ở Kon Tum, Khu du lịch sinh thái Đồng Xanh ở Gia Lai…làm nên một nét mới, một điểm đến lạ lẫm, thú vị cho “Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên”… tuy nhiên việc xây dựng tượng nhằm giới thiệu sản phẩm Tây Nguyên - tượng nhà mồ Tây Nguyên là rất cần thiết nó chỉ mang tính mô phỏng nhưng phải đảm bảo tính cổ truyền, truyền thống thô sơ, mộc mạc của tượng mồ cũng như các gam màu chủ đạo truyền thống nhằm thu hút khách du lịch chiêm ngưỡng nhưng vẫn hình dung được đúng bản chất thô sơ, mộc mạc chứa đựng sự huyền bí đâu đó trong dĩ vãng khi nghĩ về tượng nhà mồ Tây Nguyên nói chung. Đó là một tư liệu quý giá, sống động để thế hệ sau tự hào và tiếp tục nghiên cứu với con đường đúng đắn không bị lệch lạc trong việc gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc mình...