Ché Gò Sành – Ngôi sao sáng trong các dòng ché cổ ở Tây Nguyên

Xuân Toản

Ché (chóe, ghè) là một vật dụng làm bằng đất sét, nung ở nhiệt độ cao, được các dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên thường dùng để ủ/đựng rượu cần. Khi dân tộc Tây Nguyên chưa phát triển kỹ nghệ làm ché, mà chủ yếu được trao đổi, mua bán, từ các nơi khác đến, nhưng ché được xem như là một phần rất quan trọng trong cuộc sống của chính họ. Với họ, ché là một vật có giá trị lớn về vật chất cũng như tinh thần, là vật linh thiêng, đôi lúc trở nên huyền bí đến lạ thường, gia đình nào có nhiều cồng chiêng, ché được xem là giàu, có địa vị, uy quyền trong xã hội và luôn có sức khỏe dồi dào, gặp nhiều may mắn.

Ché ở Tây Nguyên phong phú, đa dạng về loại hình, sản xuất từ: Indonesia, Myanma, Thái Lan, Trung Quốc, Việt Nam, nhưng độc đáo nhất là ché thuộc các dòng gốm ở Việt Nam, như gốm: Gò Sành (Bình Định), Quảng Đức (Phú Yên), Châu Ổ (Quảng Ngãi), Lái Thiêu (Bình Dương), Biên Hòa (Đồng Nai), Cây Mai (Sài Gòn)...  là những dòng gốm cổ vang danh một thời trong lịch sử. Mỗi một dòng ché có những đặc điểm, giá trị khác nhau, nhưng với những đặc trưng về chất liệu, màu sắc, kỹ thuật tạo hình, nghệ thuật trang trí hoa văn… đã tạo cho các ché cổ thuộc dòng gốm Gò Sành như những ngôi sao sáng lúc đương thời. Nó không chỉ là những chiếc ché mang giá trị của một cổ vật đơn thuần, mà còn là những hiện vật mang tính tâm linh, biểu hiện cho quá trình giao lưu, ảnh hưởng văn hóa của cộng đồng các dân tộc sinh sống trên vùng đất đỏ bazan từ xưa đến nay.

Gốm Gò Sành được sản xuất ở vùng đất có tên gọi là Gò Sành (xóm Sành), thuộc thôn Phụ Quang, phường Nhơn Hòa, thị xã An Nhơn, tỉnh Bình Định. Ngay từ thập niên 70 của thế kỷ XX, trong quá trình cải tạo đất đai canh tác, người dân ở Gò Sành đã phát hiện hàng loạt sản phẩm, đồ vật gốm với nhiều chủng loại khác nhau, đã thu hút giới sưu tầm cổ vật, chuyên gia trong và ngoài nước đến để tìm hiểu, nghiên cứu. Trải qua nhiều đợt điều tra, khảo sát, khai quật, những bí ẩn về dòng gốm này, dần dần được làm sáng tỏ nhiều vấn đề quan trọng. Nhiều nhà nghiên cứu đã đồng quan điểm dòng gốm Gò Sành có khung niên đại từ thế kỷ XIII – XVI; chủ nhân của dòng gốm Gò Sành là cư dân Champa; có sự phong phú và đa dạng về chủng loại: Chén, đĩa, chậu, ché tráng men, ngói không tráng men, vật trang trí kiến trúc; sản phẩm gốm Gò Sành được nung ở nhiệt độ cao, ổn định, xương đất, gốm màu xám mực, sử dụng kỹ thuật con kê, ve lòng, men tráng gần sát đáy. Men gốm phần lớn màu nâu, men dày và không ổn định. Hoa văn trang trí chủ yếu sử dụng kỹ thuật đắp nổi, khắc chìm, vẽ que trực tiếp lên phôi gốm. Gốm Gò Sành không chỉ có mặt ở Bình Định mà còn có ở Thừa Thiên Huế, Hội An, Bình Thuận, Tây Nguyên... và vươn xa hơn nữa là các nước ở trong khu vực như: Malaysia, Indonexia, Philippin và các nước ở vùng Trung Cận Đông Á... Điều này chứng tỏ rằng Gò Sành là một trong những trung tâm sản xuất gốm khá quy mô, sầm uất, từng có tiếng tăm và giao lưu rộng khắp trên thị trường trong nước và quốc tế lúc đương thời.

Ché Gò Sành (Thế kỷ XIV) đang lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai - một loại ché quý hiếm, được giới sưu tầm gọi là “ché trăm trâu”. Theo tìm hiểu của người viết, loại ché này hiện có 03 cái, trong đó 01 cái đang trưng bày tại Indonesia, 01 cái thuộc sở hữu của nhà sưu tập tư nhân ở TP. Hồ Chí Minh và 01 cái ở Bảo tàng tỉnh Gia Lai.

Xét riêng về sản phẩm ché Gò Sành, hiện nay, nhiều bảo tàng, nhà sưu tập tư nhân trong và ngoài nước đang lưu giữ trưng bày về loại sản phẩm này. Bảo tàng tỉnh Gia Lai may mắn sở hữu một sưu tập ché Gò Sành, với những hiện vật có giá trị, biểu hiện rõ đặc trưng của dòng gốm Gò Sành, giai đoạn thế kỷ XIII – XVI, dòng gốm cổ được ví như ngôi sao sớm lụi tàn lúc đương thời.

Về cơ bản, sưu tập ché Gò Sành đang lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai, được nung ở nhiệt độ cao, tráng men (phần gần chân đế không tráng men). Ché được tạo hình cân đối, miệng loe, gờ miệng được vê tròn; cổ hình trụ tròn và thuôn nhỏ dần về hướng miệng; vai xuôi cong dần theo thân; thân nở rộng và thuôn dần về phía đáy; trôn đáy bằng, để lộ cốt gốm thô. Trên vai ché có trang trí các quai cân đối, mỗi quai được tạo hình theo nhiều cách khác nhau tùy thuộc vào hoàn cảnh/mục đích/cảm hứng... của nghệ nhân hoặc theo yêu cầu của bên đặt hàng.

Việc sử dụng màu sắc cũng làm nên sự khác biệt của những sản phẩm trong các dòng gốm ở Nam Trung Bộ. Nếu như các ché gốm Mỹ Thiện với hai màu chủ đạo là xanh lá cây, vàng cỏ, ché Quảng Đức màu sắc biến hóa do quá trình nung, thì màu sắc của ché Gò Sành thiên về màu gạch đất nung, màu của các tháp Chăm cổ kính.

Họa tiết hoa sen được trang trí trên ché Gò Sành

Hoa văn trên ché Gò Sành hết sức phong phú và đa dạng từ kỹ thuật cho đến nội dung, như: khắc vạch, đắp nổi, dập khuôn âm bản… với nội dung trang trí có sự pha trộn văn hóa giữa các cộng đồng Chăm, Việt, Hoa… Trong đó, thường thấy các mô-típ hoa văn hình rồng, sư tử/kỳ lân (Simha) là hai linh vật biểu tượng cho sức mạnh của vương quyền, được các nghệ nhân, nhân hóa cách điệu cao, mang những ý nghĩa biểu trưng cho dòng dõi quý tộc, mang tính cầu phúc, cầu lộc, biểu trưng cho uy quyền và sức mạnh; mô-típ hoa sen là một trong những biểu tượng, có ý nghĩa quan trọng trong văn hóa Champa, với sự ảnh hưởng của Balamon, đặc biệt là những hoa văn trang trí trên gốm. Mô-típ hoa cúc quỳ, hoa thị và những hoa văn dây lá quen thuộc luôn được khắc họa nhiều trên các sản phẩm gốm Gò Sành. Đặc biệt, biểu tượng Homkar – một biểu tượng văn hóa độc đáo của người Chăm cũng được khắc họa trên ché Gò Sành.

Trong điều kiện khoa học phát triển như hiện nay, việc tìm hiểu, nghiên cứu và đưa ra các quan điểm về gốm Gò Sành nói chung, ché Gò Sành nói riêng sẽ còn nhiều cách tiếp cận mới. Với sưu tập ché Gò Sành đang lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai giúp chúng ta cảm nhận được những giá trị tiêu biểu về một dòng gốm phát triển rực rỡ trong lịch sử, gắn liền với sự hưng thịnh của vương quốc Champa lúc đương thời. Sự tồn tại của ché Gò Sành trên vùng đất Tây Nguyên vừa thể hiện quá trình giao lưu, ảnh hưởng văn hóa của cư dân Champa và các cộng đồng các dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên, đồng thời vừa biểu hiện đặc trưng văn hóa, phong tục, nghi lễ và những sinh hoạt gắn liền với đời sống xã hội trong truyền thống cũng như hiện tại./.